Ik schreef voor zondag een brief aan de gemeenteleden van de Bazuinkerk. Omdat ik denk dat meer mensen hier iets aan zouden kunnen hebben, plaats ik hem ook op mijn website.
13 nov. 20
Beste broers en zussen van de Bazuinkerk,
Zoals je misschien al in de liturgie hebt gezien, wordt er zondag in de kerkdienst een belijdenis van schuld uitgesproken. Ik kan me goed voorstellen dat dat je overvalt. Ik zal er in de kerkdienst meer over zeggen, maar ik wil dat ook in deze mail vooraf doen aan de hand van twaalf vragen
- Waar gaat het over?
In de liturgie staat een liturgie met een schuldbelijdenis over de houding van de kerk ten opzichte van de Joodse gemeenschap in de tijd van de Tweede Wereldoorlog. Het gaat daar over nalatigheid – onder andere dat ‘we’ zwegen tegen antisemitisme, onderdrukking en wegvoering van de Joden. Dat we Joden die terugkwamen niet genoeg hielpen.
2.Maar er gebeurden toch juist vanuit de kerk toch ook veel goede dingen?
Sommige mensen stuit zo’n schuldbelijdenis tegen de borst, bijvoorbeeld omdat zij zelf familie hebben die zich wel met gevaar voor eigen leven ingezet heeft tegen de Jodenvervolging. Dat is te begrijpen. Daarom wordt in de verklaring ook juist met dankbaarheid die inzet genoemd. De kerk en kerkmensen hebben niet alleen gezwegen, maar op belangrijke momenten ook gesproken. Professor Schilder, bijvoorbeeld hier uit Kampen, belandde daarvoor al aan het begin van de oorlog om in de gevangenis. Tegelijk moeten we zeggen dat de gereformeerde kerk niet alleen uit helden en verzetsstrijders bestond. Integendeel. Er waren ook verraders en heel wat mensen die zich op de vlakte hielden.
3. Ik was er niet bij. Hoe kan ik dan schuld belijden?
Het gaat in de verklaring over dat ‘wij’ nalatig zijn geweest. Maar wij waren er toch helemaal niet bij? Dat is letterlijk gezien natuurlijk ook zo. Daarom begint de verklaring ook met de zin ‘Vanuit onze verbondenheid met de kerk van vroeger tijden’. Daar zit de erkenning in dat we als mensen niet op onszelf staan. Zonder onze voorouders waren wij er niet geweest. Je staat daar niet los van. Zoiets zegt Jezus ook tegen de schriftgeleerden en farizeeërs: ‘jullie zeggen: “Als wij geleefd hadden in de tijd van onze voorouders, zouden wij ons niet zoals zij schuldig hebben gemaakt aan de moord op de profeten.” Daarmee erkennen jullie zelf dat jullie kinderen zijn van hen die de profeten vermoord hebben.’ (Matteüs 23:30-31)
En in de kerk geldt dat ook nog op een andere manier. We maken deel uit van ‘de kerk van alle tijden en plaatsen’. We vormen een eenheid ook met degenen die ons zijn voorgegaan. Zij horen ook bij ons en wij bij hen. Samen vormen we het ene lichaam van Christus, het ene volk van God. Ook verraders, wegkijkers en egoïsten maken deel uit van dat lichaam. Dat hele lichaam heeft de vernieuwing van Christus nodig.
Datzelfde besef zie je bijvoorbeeld ook bij de profeet Daniël. Hij wordt al jongen al naar Babel gevoerd. Toch spreekt hij een uitgebreid gebed uit om schuld te belijden over de tijd dat alle Israëlieten nog in hun land woonden en gaat daarmee honderden jaren terug in de tijd. Je een weten met de generaties voor je en ook in hun naam schuld belijden is in onze geïndividualiseerde levens misschien moeilijker, maar kan toch goed om te doen zijn.
4. En toch… ik voel er niet zoveel bij
Hoewel schuld, schuldgevoel en schuldbelijdenis snel aan elkaar koppelen gaat het in de erkenning van schuld niet allereerst over het gevoel, maar over de erkenning – wij zijn tekort geschoten. Daar kan ook een gevoel bij komen, maar ook zonder dat gevoel heeft de erkenning van schuld haar waarde.
5. De Nederlandse samenleving schoot tekort, maar waarom zouden we als kerk apart schuldbelijdenis doen?
Juist de kerk heeft een speciale band met het Joodse volk – ook als dat niet zo beleefd wordt. God sloot eerst zijn verbond met Israël en later door Jezus – vertegenwoordiger van dat volk – ook met ons. Het Joodse volk is om zo te zeggen de oudste broer van de kerk. Of misschien nog beter gezegd: niet-Joodse christenen zijn toegevoegd aan het verbond dat God al met de afstammelingen van Abraham had. In de kerk is dat vaak vergeten en antisemitisme kon juist ook tot bloei komen doordat vanuit de kerk naar Joden werd gekeken en over hen werd gesproken als ‘Christusmoordenaars’. In plaats van dankbaarheid en respect naar de Joden werd er juist vanuit de kerk vaak haat en verachting gezaaid. Dat was al eeuwenlang aan de gang en was een van de belangrijkste voedingsbodems voor het antisemitisme in de Tweede Wereldoorlog.
6. Waarom nu?
Eigenlijk is dat een pijnlijke vraag. Waarom zo’n schuldbelijdenis pas 75 jaar later. Het lijkt erop dat we makkelijk schuld vergeten dan om vergeving vragen, zei iemand tegen mij toen we het hierover hadden. Hetzelfde hebben we gezien bij de erkenning van de kerkscheuring in 1967. En ook buiten de kerk: 75 jaar na de bevrijding zei onze koning dat zijn overgrootmoeder tekort geschoten was in het aandacht hebben voor de Joodse slachtoffers. 75 jaar na de bevrijding komt de NS met excuses voor de medewerking aan het transport van Joden en anderen naar de kampen. Dat het zo lang moest duren. Vandaar dat de verklaring zegt ‘al te lang hebben we onze stem niet laten horen.’
7. Maar waarom precies nu?
Rond 75 jaar bevrijding zijn er verschillende initiatieven min of meer gelijker tijd ontstaan tot deze schuldbelijdenis vanuit de kerken, mede ook door uitspraken van de koning, de NS en de premier. Zo kwam de PKN tot een schuldbelijdenis bij de herdenking van de Kristallnacht op 8 november, het begin van de massale Jodenvervolging in Duitsland in 1938. Aan de kerken van de CGK, GKv, NGK, Gereformeerde Bond is gevraagd om deze zondag een belijdenis van schuld voor te lezen.
8. Waarom hebben we het er niet eerst over gehad? Is dit niet teveel van bovenaf opgelegd?
De initiatiefnemers uit de diverse kerken hebben ervoor gekozen om het gesprek over de schuldbelijdenis niet publiek te voeren, om zo nakomelingen van slachtoffers door een pijnlijke discussie niet nog verder te beschadigen. Ze hebben deze verklaring wel met heel wat mensen gedeeld en vervolgens gevraagd deze verklaring ongewijzigd zondag in de kerk voor te lezen, om zo als kerken zoveel mogelijk uit een mond ook naar de Joodse gemeenschap te spreken.
Hoewel ik dat goed begrijp, vind ik het jammer. Juist omdat het nu zo van buitenaf naar ons toekomt, kan dit het gevoel geven dat het niet onze schuldbelijdenis is. Het kan daardoor ook gebeuren dat je daardoor niet of moeilijker de woorden van de schuldbelijdenis voor je rekening kunt nemen. Dat begrijp ik goed. Tegelijk vond ik het alternatief – dan maar de schuldbelijdenis niet doen of later – ook niet fraai. Juist vanuit de eenheid van de kerk in verleden en heden leek het me goed om nu wel mee te doen.
9. Wat vinden Joodse mensen ervan?
In de media hebben diverse Joden gereageerd. Sommigen waren blij met een schuldbelijdenis en zien het als een belangrijke erkenning. Van anderen hoefde het niet zo, al is er ook blijdschap met de steun tegen het huidige antisemitisme.
10. Voor wie doen we dit?
Allereerst voor onszelf als kerk. Het is een erkenning van falen, van tekort schieten. Niet om op afstand een oordeel uit te spreken over degenen die ons voorgingen, maar juist ook om te erkennen dat wij deel uitmaken van dezelfde kerk als zij. Hoewel we niet in dezelfde situatie zijn, weten we dat wegkijken, anderen tekort doen, zwijgen waar we moeten protesteren ook nu nog te vaak gebeurd. We erkennen deze schuld om daarmee met onszelf en met God in het reine te komen. Hopelijk kan het ook helpen om met de Joodse gemeenschap in het reine te komen. Onder Joden is veel wantrouwen tegenover christenen, die goed te begrijpen is als je weet wat er allemaal gebeurd is.
11. Waar kan ik meer informatie vinden?
Dit is al heel veel informatie, maar als je nog meer wilt weten, kijk dan eens op de website van Yachad, de organisatie die namens de GKv relaties onderhoudt met het Joodse volk. Hier vind je ook meer over de achtergronden van de verklaring. Ook is er de afgelopen in het Nederlands Dagblad en Trouw veel geschreven over dit onderwerp.
12. Zoveel tekst… kan ik er ook iets bij zien?
Jazeker. Hieronder zie je een schilderij van Marc de Klijn getiteld ‘Aanklacht’ (bron: ArtMaHe). Mark de Klijn is van Joodse afkomst en was jarenlang lid van de Eudokiakerk. Een aantal jaren geleden is hij met zijn vrouw geëmigreerd naar Israël. ‘Aanklacht’ toont een donker landschap met grauwwitte kerken die op hoge palen onbereikbaar verheven boven de vernietigingsovens staan. In het donker tussen de doden en de stervenden is één klein kerkje te zien en maar een paar helpende mensen.
